Gráfica publicada en García,Curruchiche & Taquirá (2009, p. 71). © 2009 Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural, Instituto de Lingüística y Educación de la Universidad Rafael Landívar, Consejo Nacional de Estudios Mayas.
Ajo txolb’il q’ij Ab’ya jun wiq ajlab’il q’ij xkub’ kynuk’u’n Qchman ti’j, atza el kyka’yina ti’j Qtxu Xjaw, a tb’i toj kyyol qtxewnaq Cholq’ij, atzan txolb’il q’ij ab’ya in okin kyu’n ajq’ij te aq’b’il chojontb’il twitz Qajwil mo Junab’ku, tu’ntzan tok te xjan ab’ya, oxlajk’al (
= 260) q’ij at toj, at junk’al (
= 20) q’ij toj junjun xjaw ex at oxlaj xjaw toj txolb’il q’ij Ab’ya. Xjan txolb’il q’ij Ab’ya, tu’n in okin toj kyokslab’il qxjalil, atzan toj junjuntl u’j tok tb’i te Tzolkin (Barrios, 2004; García, Otzoy & Taquirá, 2009; Méndez et al., 2008; Rupflin, 1999).
|
Contenidos Contenido |
Txolb’il Q’ij Ab’ya
Tok tb’i te Ab’ya qu’n tu’n atza ela anq’ina ti’j xjaw mo yaya, at b’elaj xjaw toj, ex b’elaj xjaw nten jun k’wal toj tk’u’j ttxu (García, Otzoy & Taquirá, 2009, p. 35). Toj kynab’il qchman, tuk’iljo Ab’ya, njatza txe tq’ij mo toj tq’ij jun k’wal kyu’n ajq’ij aj tanq’in ex in okb’in te ka’yb’il ex q’umal txilen tchwinqil jun xjal, noq tuk’iljo tajlal q’ij ti’tz’jil; ex in okin ab’ya kyu’n ajyoq’il te ka’yb’il ti’j amb’il jtoj tzul anq’in jun k’wal (García, Otzoy & Taquirá, 2009, p. 47).
Ttxolil ajlab’il q’ij toj Ab’ya
Ila’ ttxolil tu’n kyajlet q’ij toj Ab’ya, kyu’n ajq’ij toj kytanam txewnaq (K’iche’), atza nxi qeya toj Wajxaq B’atz’, aj tpon b’aj oxlajk’al q’ij, kxe’l qe juntl majl twitz Wajxaq B’atz’ (Mendez et al., 2008). Junjun q’ij toj Ab’ya in iky’ oxlaj majl, tu’n junk’al kyb’aj, ikytzan npon kanin oxlajk’al q’ij. Atzan tajlal ex tb’i q’ij ja’tzan kxe’l qeya, tzul kanin juntl majl tojxi oxlajk’al q’ij. Tej ojtxe atza nxi qeyataq ajlab’il q’ij toj jun imx, ikyxtaq in oke ajlab’ilte tu’n tpon tzqet oxlajk’al q’ij (Mendez et al., 2008).
Toj qtanam mam, antza nxi qeya ajlab’ilte q’ij toj Ab’ya twitz b’elaj b’e, qu’n atzan Qman B’e tq’ij xjal, ex b’elaj xjaw nten jun ne’õ toj tk’u’j ttxu (García, Otzoy & Taquirá, 2009, p. 35). (García, Otzoy & Taquirá, 2009, p. 35).
Ajo tq’uqb’il ajlab’il q’ij Ab’ya, a oxlaj tu’n junk’al ( x = 13×20); “aqe tajlal lu’n, atza nchi el anq’ina ti’j tsyutb’il yaya mo xjaw ti’j Qtxu Tx’otx’ : (13:20), atzan toj txe tq’ij jun xjal, antza in ela ti’jo tajlal q’ij tej tok tz’aq ti’j ttxu, ti’j tajlal q’ij tej tanq’in mo titz’je ex ti’j tajlal q’ij tq’ijil taq’un toj tchwinqil” (García, Otzoy & Taquirá, 2009, p. 234). A kyajlal q’ij toj Ab’ya, a kyajlal twi’ tq’ob’ ex twi’ tqan jun xjal, junk’al kyb’aj, ex junk’al kye q’ij kyb’i, atzan ttxolil kyajlab’il qchman tok tb’i te winaq, qu’n tu’n ti’j kyajlal twi’ tq’ob’ ex twi’ tqan jun xjal xi qeya, jun winaq at junk’al kyb’aj twi’ tq’ob’ kyuk’il twi’ tqan” (García, Otzoy & Taquirá, 2009, p. 47 y 234).
Kyb’i ex kyb’aj q’ij toj Ab’ya
Atzan kyb’i q’ij toj Ab’ya kyu’n qxjalil mam aqe lu’n: Qman B’e, Aj, I’õ, Tz’uchin, Ajmaq, No’j, Chi’j, Q’ankyaq, Ajpu, Imx, Iq’, Aq’b’il, Kan, Ky’ech, Ky’meõ, Chej, Q’anil, Choj, Tx’i’, B’atz’. Atzan kyu’n Qtxewnaq (k’iche) aqe lu’n: B’atz’, E, Aj, I’x, Tz’ikin, Ajmaq, No’j, Tijax, Kawoq, Ajpu, Imox, Iq’, Aq’ab’al, K’at, Kan, Kame, Kej, Q’anil, Toj, Tz’i’. Atzan kyb’i junk’al q’ij ate’ toj txolb’il q’ij Ab’ya ex at kyxilen tuk’il tchwinqil junjun xjal, tu’n tb’i q’ij ex tajlal tej titz’ja (Barrios, 2004; León, 1999; Méndez et al., 2008; Rupflin, 1999).
Vocabulario Bilingüe
- Txolb’il q’ij = Calendario
- Ab’ya = Calendario Lunar
- Xjan Ab’ya = Calendario Sagrado
Referencias bibliográficas
- Barrios, C. (2004). Ch’umilal Wuj (2a. ed.). Guatemala: Cholsamaj.
- García, A. P., Otzoy, G. C. & Taquirá, S. (2009). Ruxe’el Mayab’ K’aslemäl: Raíz y espíritu del conocimiento maya. Guatemala: Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural, Instituto de Lingüística y Educación de la Universidad Rafael Landívar, Consejo Nacional de Estudios Mayas.
- León Chic, E. (1999). El corazón de la sabiduría del pueblo maya. Guatemala: Fundación CEDIM.
- Mendez, L., Valey, E. & Hernández, D. (2008). Historia Mayab’ Capítulo: Mayer Maya’nawom B’aanuhom. Guatemala: Asociación Maya UK’U’XB’E.
- Rupflin Alvarado, W. (1999). El Tzolkin. Guatemala: Fundación CEDIM.
