Ri B’atz’ are jun chi kech ri e juwinaq ch’umilal on retal taq uq’ij ri Cholq’ij (jun mayab’ tzij ajkaqchikel), nuk’matal rumal 260 q’ij jachatal uwach pa oxlajuj ik’. Pa ri mayab’ q’ijilowem, ri ajilab’al oxlajuj chi’l juwinaq are qas uk’u’x che retaxik ri silab’inem pa ri q’ijsaq, kuya’ b’e chi kech ri e winaq kakinuk’ kib’ ruk’ uchuq’ab’ ri uxekajil uwachulew (García, Curruchiche & Taquirá, 2009 ). Ri jun tzij ch’umilal/nawal che ri jun ch’ab’al nahuat re México elenaq wi are k’u uk’exwach ri tzij Ruwäch q’ij kb’ix pa mayab’ kaqchikel re Iximulew, (pa mayab’ k’iche’ kb’ix che ri uwach q’ij) are k’u kuk’ut ri chajinel ri kachi’lan ujujunal raqanil ri uwachulew (García, Curruchiche & Taquirá, 2009). Nik’aj chi taq tzij ri katzijon pa uwi’ ri nawal are taq rajawal on uxlab’il q’a’wachinel re ri q’ij.
Contenidos Contenido |
Uk’utunsa’n
Ri B’atz’ kuk’utunsaj chi are tz’aqol re ri che’, kajtij konojel taq je’lalinem, utikarib’al ri tz’aqoj, ub’atz’il ri q’ijsaq, ub’atz’il ri k’aslemal, uxe’talil ri uwachulew chi’l ri winaqilal (Aj Xol Ch’ok, 2008). Xuquje’ kuk’utunsaj ri q’ijsaq, ri ukowirem chi’l ri uk’olem ri achi; xuquje’ kuk’ut utikarib’al ri k’aslemal, ri junelik uq’ilil, ri sik’sab’en na’oj chi’l ri no’jinib’al (Barrios, 2004).
Are retal ri kino’jinib’al ri ojer taq winaq, ri ch’uch’ujil anima’, ri loq’ob’al k’u’x, ri kowinem re uya’ik rib’ che kipatanixik ri alaxikilal chi’l ri moloj wokaj (León, 1999). Are uq’a’wachil ri q’ijsaq chi’l ri k’aslemal je ta ne jun b’atz’ re aj ri kajistajik aretaq man katerene’x ta ri kik’aslemal ri k’aslik kiwach (Rupflin, 1999).
Ri e winaq ke’alax pa we q’ij ri’
Kub’ij ri mayab’ q’ijiowem chi ri k’aslik winaqil xa utz’aqat ri uwachulew ri k’o jalan chakupatan pa ri uk’aslemal, xa k’u jeri’ kumulij utza’m ri chak, ri chakpatan chi’l nik’aj chi taq eqomal ri ruk’a’m uloq pa ri uq’ijil ralaxik. Pa we ucholajil ri’, pa ri uq’ijil ralaxik ri winaq ruk’a’m uloq chuq’ab’ on uwachil ri kuya’ b’e che ri winaq chi ujujunal ub’anik ri uchak-upatan, ruk’ utob’anik ri uch’umilal xuquje’ we k’o ukowinem, uk’amowinem, nawinem, no’jinem chi e utz on man e utz taj (García, Curruchiche & Taquirá, 2009). Che ri mayab’ q’ijilowem, ri no’jinib’al chi’l ri eta’manem man are ta ri winaq nuk’manaq, xa ne chi ujujunal ri winaq, are na k’u tzij ri ralaxb’al, kakowin che uk’amik chech ri uxekajil uwachulew chi’l uk’oxomaxik ri usaqil no’j ri kuchakub’ej na (García, Curruchiche & Taquirá, 2009).
Ri e winaq ke’alax pa we q’ij ri’ e nak’nob’inaq rumal ri ch’umilal Aq’ab’al are k’u ri uwach uq’ij are ri Kawoq. Ri e winaq k’amatal kib’e rumal ri B’atz’ kuya’o ke’ok na je’lalib’anelab’, e tikol ab’ix, e ch’awenelab’ tzijonelab’, ajq’ojomab’, ajkemab’, e tz’ajanelab’, e wokol wachib’al, a’jb’ix, e tzok’onelab’, a’jb’ulb’u’x tzij xuquje’ ajtz’ib’ab’.
Wa’ we ch’umilal ruk’a’m uloq jun kowilaj uwinaqil che ri ruk’ chuq’ab’ juriq ri uk’oqoj. Ri qas b’enaq wi uk’u’x are le ule’al x ata apachike uwach ub’antajik. Katzaq kik’u’x chi rij ri uwachulew (Barrios, 2004).
Pa ri uri’job’em kuk’am na ub’e ri wokaj. Ri uk’aslemal kateri’ chi rij ri alaxikilal pine ta ne man kak’oxomax taj. E ralk’wa’l ri q’equ’mal/chaq’ab’il, chupam wa’ we utz’aqat q’ij ri’ kemayowik xuquje’ kakina’o chi e tzoqopitalik. Ri kitz’ib’ are jun che ri man k’ax ta utzijob’exik. We ch’umilal ri’ ruk’a’m uloq jun nimalaj usaqilal, xa k’u cha’ qas e utza taq ya’l na’oj (Barrios, 2004). Sib’alaj q’inom ronojel ri uk’aslemal, suk’ul uchomanik (Mendez, et al., 2008).
Ri winaq ri’ e ch’ob’olik, e manxo, kekowin che uchomaxik taq uk’eyowal. Qas ub’e’el ri chomanik kakiya’o. Sib’alaj ch’ikital ri kib’anoj. K’o uxlab’il kichuq’ab’. A’jloq’ xuquje’ e utza taq to’l kech ri kajil kitz’aqat (Barrios, 2004; Rupflin, 1999; León, 1999). Xuquje’ ke’u’x nimal, e sal/majanel, man qas ta e suk’ulik on k’ax kich’ab’exik (Barrios, 2004).
Rawaj ri ch’umilal
Pa ri mayab’ q’ijilowem, ri k’amow rib’ ri winaq teren chi kij ri awajib’, q’ayes, kotz’i’j chi’l nik’aj taq raqanil chik re we Qanan Uwaculew; rumal k’u wa’ chi ujujunal ri ch’umilal kak’exwachix rumal jun awaj, kotz’i’j, tz’ikin on jun chik raqanil ri uwachulew (García, Curruchiche & Taquirá, 2009). Ri B’atz’ kajunamax ruk’ ri k’oy (Barrios, 2004: Rupflin, 1999).
K’iche’ choltzij
- Tz’aqol = creador, formador
- Tz’aqoj = creación
- Junelik = infinito
- Ch’uch’uj anima’ = sensibilidad
- Alaxikilal = familia
- Uk’oqoj = metas
- Sal/maganel = arrogante/soberbio
- K’ax uch’ab’exik = necio
Referencias bibliográficas
- Barrios, Carlos (2004). Ch’umilal Wuj. Guatemala: Cholsamaj, Segunda edición.
- García, A. P., Curruchiche, G. & Taquirá, S. (2009). Ruxe’el mayab’ K’aslemäl. Raíz y espíritu del conocimiento maya. Guatemala: Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural, Instituto de Lingüística y Educación de la Universidad Rafael Landívar, Consejo Nacional de Estudios Mayas.
- León Chic, Eduardo (1999). El corazón de la sabiduría del pueblo maya. Guatemala: Fundación CEDIM.
- Rupflin Alvarado, Walburga (1999). El Tzolkin. Guatemala: Fundación CEDIM.