Ri I’x are jun chi kech ri e juwinaq ch’umilal on retal taq uq’ij ri Cholq’ij (jun mayab’ tzij ajkaqchikel), nuk’matal rumal
q’ij jachatal uwach pa oxlajuj ik’. Pa ri mayab’ q’ijilowem, ri ajilab’al oxlajuj chi’l juwinaq are qas uk’u’x che retaxik ri silab’inem pa ri q’ijsaq, kuya’ b’e chi kech ri e winaq kakinuk’ kib’ ruk’ uchuq’ab’ ri uxekajil uwachulew (García, Curruchiche & Taquirá, 2009 ). Ri jun tzij ch’umilal/nawal che ri jun ch’ab’al nahuat re México elenaq wi are k’u uk’exwach ri tzij Ruwäch q’ij kb’ix pa mayab’ kaqchikel re Iximulew, (pa mayab’ k’iche’ kb’ix che ri uwach q’ij) are k’u kuk’ut ri chajinel ri kachi’lan ujujunal raqanil ri uwachulew (García, Curruchiche & Taquirá, 2009). Nik’aj chi taq tzij ri katzijon pa uwi’ ri nawal are taq rajawal on uxlab’il q’a’wachinel re ri q’ij.
Contenidos Contenido |
Uk’utunsa’n
Ri I’x are utikarib’al ri chuq’ab’ilal, nuk’b’al utza’m taq kichuq’ab’ konojel ri e k’aslik kiwach (Mendez, et al., 2008). Are uk’exwach ri uchuq’ab’ ri Qanan Ulew, ri k’iyirisa’n uwach ri uxekajil uwachulew xuquje’ ri uchuq’ab’ ri uwasaq (Barrios, 2004). Are retal ri kik’aslemal taq juyub’, taq tzuqb’al chi’l ri winaq (León, 1999). Xuquje chuq’ab’ chi’l k’iyisan q’inomalil (Rupflin, 1999).
Ri e winaq ke’alax pa we q’ij ri’
Kub’ij ri mayab’ q’ijiowem chi ri k’aslik winaqil xa utz’aqat ri uwachulew ri k’o jalan chakupatan pa ri uk’aslemal, xa k’u jeri’ kumulij utza’m ri chak, ri chakpatan chi’l nik’aj chi taq eqomal ri ruk’a’m uloq pa ri uq’ijil ralaxik. Pa we ucholajil ri’, pa ri uq’ijil ralaxik ri winaq ruk’a’m uloq chuq’ab’ on uwachil ri kuya’ b’e che ri winaq chikijujunal ub’anik ri kichakpatan, ruk’ utob’anik ri uch’umilal xuquje’ we k’o ukowinem, uk’amowinem, nawinem, no’jinem chi e utz on man e utz taj (García, Curruchiche & Taquirá, 2009). Che ri mayab’ q’ijilowem, ri no’jinib’al chi’l ri eta’manem man are ta ri winaq nuk’manaq, xa ne chi kijujunal ri winaq, are na k’u tzij ri ralaxb’al, kakowin che uk’amik chech ri uxekajil uwachulew chi’l uk’oxomaxik ri usaqil no’j ri kuchakub’ej na (García, Curruchiche & Taquirá, 2009).
E jachin taq ke’alax pa we q’ij ri’ we ne e ko, a’jxib’irib’ taj, k’o kichuq’ab’, e chapal awajib’ xuquje’ kajuluw kanima’. E nawel, xaq li’loj kanima’ xuquje’ sik’soj kino’jinik. K’o kik’aqa’til che ub’anik chi’l nik’oj chomanik. Jujun taq k’oq pa ri uwinaqilal are taq ne ri nimarisan ib’, q’o’lab’al, chuq’ab’inik, ch’u’jlal chi’l nimal, utz kakina’ k’utuj ib’ chiwachil. Kakitzukuj ri rayi’n echab’enik xuquje’ kakikotij ub’i ri ub’e ri kik’aslemal (Barrios, 2004; Rupflin, 1999).
Rawaj ri ch’umilal
Pa ri mayab’ q’ijilowem, ri k’amow rib’ ri winaq teren chi kij ri awajib’, q’ayes, kotz’i’j chi’l nik’aj taq raqanil chik re we Qanan Uwaculew; rumal k’u wa’ chi ujujunal ri ch’umilal kak’exwachix rumal jun awaj, kotz’i’j, tz’ikin on jun chik raqanil ri uwachulew (García, Curruchiche & Taquirá, 2009). Ri I’x kajunamax ruk’ ri b’alam (Barrios, 2004).
K’iche’ choltzij
- K’aqa’til = habilidad
- Uwasaq = jungla
- Nik’oj chomanik = meditar
- Nimarisanem ib’ = presunción
- Q’o’lal = vanidad
- Rayi’n echab’enik = poder
- Ch’u’jlal = cólera
- Chuq’ab’inem = prepotencia
Referencias bibliográficas
- Barrios, C. (2004). Ch’umilal Wuj (2a. ed.). Guatemala: Cholsamaj.
- García, A. P., Curruchiche, G. & Taquirá, S. (2009). Ruxe’el mayab’ K’aslemäl. Raíz y espíritu del conocimiento maya. Guatemala: Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural, Instituto de Lingüística y Educación de la Universidad Rafael Landívar, Consejo Nacional de Estudios Mayas.
- León Chic, E. (1999). El corazón de la sabiduría del pueblo maya. Guatemala: Fundación CEDIM.
- Mendez, L., Valey, E. & Hernández, D. (2008). Historia Mayab’ Capítulo: Mayer Maya’nawom B’aanuhom. Guatemala: Asociación Maya UK’U’XB’E.
- Rupflin Alvarado, W. (1999). El Tzolkin. Guatemala: Fundación CEDIM.