Kan (mam) - WikiGuate

Kan (mam)

(Last Updated On: febrero 27, 2015)

Gráfica publicada en García, Curruchiche & Taquirá (2009, p. 73). © Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural, Instituto de Lingüística y Educación de la Universidad Rafael Landívar, Consejo Nacional de Estudios Mayas.

Ajo yol Kan, a tb’i jun q’ij tok toj txolb’il q’ij Ab’ya kyu’n qchman, atzan tb’i kyu’n qxjalil Kaqchikel Cholq’ij, toj txolq’ij lu’n at 13.jpg 0.jpg q’ij toj ex oxlaj xjaw, winqinchaq q’ij at toj junjun xjaw. Toj kynab’il qchman, aqe tajlal ajlab’il oxlaj (13.jpg ) ex junk’al mo winqin (1.jpg 0.jpg ), aqe tq’uqb’il malb’il amb’il ex aqe tajlal tipumal chwinqiljo tu’n tok tmujb’in tib’ xjal tuk’il twitz kya’j ex twitz Qtxu Tx’otx’ (García, Curruchiche & Taquirá, 2009). Atzan yol nawal antza tzaj xkye tlok’il toj kyyol qxjalil Nahuat nyolajtz toj México ex ax txilen toj qyol mam Twitz mo Toj qq’ij, ex ax txilen Ruwäch q’ij toj kyyol qxjalil kaqchikel nchi najan twitz qtanam Paxil, atzan tb’i ajka’yil ex ajkolil ti’j junjun wiq twitz tx’otx’ (García, Curruchiche & Taquirá, 2009). Ex ate’ junjuntl yol nchi ajb’in te q’umb’il tb’i nawal, aqe lu’n tajwil q’ij, tipumal q’ij, ex txe tq’ij xjal.

Txilen tb’i q’ij Kan

A txilen tb’i q’ij Kan, a tq’uqb’il mo t-xikyil junelb’in ex tkujb’il, a tnawal tkawb’il Qtxu Tx’otx’ (Mendez, et al., 2008). Ex nkub’ techb’in junelb’il (Barrios, 2004; Rupflin 1999).

Qe xjal nchi anq’in twitz q’ij Kan

Atzan tqanil ntzaj tq’uma’n kynab’il qchman, kykyaqil xjal tz’aqtzb’il tchwinqil twitz tx’otx’qe, ex teyelex te junjun toj txe tq’ij tu’n txi tb’inchin toj tchwinqil, tu’ntzan il ti’j tu’n tel tniky’ ti’j taq’un, txilen ex tumil tchwinqil ntq’uma’n toj txe tq’ij teku tanq’in mo titz’ja. Tojo kynab’il qchman, atzan tq’ijil titz’jil mo tanq’il jun xjal, at tipumal ex taq’b’il tu’n tb’ant taq’un xjal toj tchwinqil, nchi mojin tipumal txe tq’ij tuk’il ex tkyaqil tipumal txmilal xjal, tajb’il, tb’inchb’il, txnaq’tzb’il, ex tkyaqil jni’ tb’anil tipumal tchwinqil jun xjal ex qe mya’ b’a’n, nchi onin tu’n tb’an taq’un xjal twitz ttx’otx’ (García, Curruchiche & Taquirá, 2009). Toj tnab’il qtanam Maya, ajo nab’il ex ojtzqib’il at jun tq’uq’b’il majx iqintz tu’n xjal aj tul anq’in ti’j ttxu, maya’ te xjal njaw xkansinte nab’il ex ojtzqib’il, qala tze’nkux toj txe tq’ij jun xjal, at tipumal tnab’il tu’n tel tniky’ ti’j tten twitz tx’otx’ ex twitz kya’j ex alkye wiq ojtzqib’il tu’n txi tqa’unan (García, Curruchiche & Taquirá, 2009).
Aqe xjal nchi anq’in twitz q’ij Kan, twutzxix chi yolin mo axtok kyyol, mina nchi jaw meltz’aj, nim kyẍtijil, ajrinilqe, ajnab’ilqe ex nb’ant ila’ ti’chaq kyu’n; nkub’ kychmo’n kyq’inmil. In ok kynimin kyib’ ti’j taq’un junxil, mina nkub’ kynimin jun ti’, tx’u’jqe, ajk’aqe mo aj-ilb’ilqe ex in ok kyq’uqb’in kyk’u’j ti’j taq’un junxil (Barrios, 2004). Junjun xjal, tuk’il tmojb’il jun Ajq’ij, il ti’j tu’n tjayon tzalajb’il toj tchwinqil, tu’n tten toj tb’anil tuk’il twitz tx’otx’ ex twitz kya’j, tu’n tb’ant taq’un toj tb’anil (García, Curruchiche & Taquirá, 2009).

Tyek’b’il tb’i q’ij twitz Qtxu Tx’otx’

Toj kynab’il qchman, atzan tchwinqil xjal twitz tx’otx’, tk’amo’n tib’ tuk’il kychwinqil txukup, tze, b’ech ex kyuk’il tkyaqil ti’chaq at twitz Qtxu Tx’otx’; junjun tb’i q’ij toj txolb’il q’ij Ab’ya in ok yek’it ti’j jun txukup, b’ech, pich’ mo juntl twitz tx’otx’ (García, Curruchiche & Taquirá, 2009). A tyek’b’il q’ij Kan twitz Qtxu Tx’otx’ a txukup tok tb’i kan mo lab’aj (Barrios, 2004).

Referencias bibliográficas

  • Barrios, C. (2004). Ch’umilal Wuj (2a. ed.). Guatemala: Cholsamaj.
  • García, A. P., Curruchiche, G. & Taquirá, S. (2009). Ruxe’el mayab’ K’aslemäl. Raíz y espíritu del conocimiento maya. Guatemala: Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural, Instituto de Lingüística y Educación de la Universidad Rafael Landívar, Consejo Nacional de Estudios Mayas.
  • León Chic, E. (1999). El corazón de la sabiduría del pueblo maya. Guatemala: Fundación CEDIM.
  • Mendez, L., Valey, E. & Hernández, D. (2008). Historia Mayab’ Capítulo: Mayer Maya’nawom B’aanuhom. Guatemala: Asociación Maya UK’U’XB’E.
  • Rupflin Alvarado, W. (1999). El Tzolkin. Guatemala: Fundación CEDIM.

¿Te ha gustado? Comparte este artículo

La educación de Guatemala te necesita

Durante los últimos nueve años, desde nuestra fundación en 2009, hemos llevado artículos educativos e información valiosa a millones de guatemaltecos.

En casi una década de vida, Wikiguate ha recibido el apoyo de diversos miembros de la sociedad local y actores internacionales para nacer y establecerse como un sitio de referencia sobre Guatemala.

Ahora te necesitamos a ti también, para seguir creando y editando información y artículos educativos para satisfacción de la población guatemalteca. Nuestro país es una de las cinco naciones más violentas del mundo y con los índices más bajos de desarrollo humano del continente. Solamente la educación nos hará salir adelante.

Apoya a Wikiguate

Pago Seguro