Kimün y Kimches: Conocimiento indígena aplicado a la EIB en un contexto mapuche en Chile - WikiGuate

Kimün y Kimches: Conocimiento indígena aplicado a la EIB en un contexto mapuche en Chile

(Last Updated On: septiembre 22, 2015)
Idioma: Español  • mam • quc

Gráfica publicada en García, Curruchiche & Taquirá (2009, p. 73). © Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural, Instituto de Lingüística y Educación de la Universidad Rafael Landívar, Consejo Nacional de Estudios Mayas.

Ajo yol Tz’uchin, Tz’ikin mo Kot, a tb’i jun q’ij tok toj txolb’il q’ij Ab’ya kyu’n qchman, atzan tb’i kyu’n qxjalil Kaqchikel Cholq’ij, toj txolq’ij lu’n at 13.jpg 0.jpg q’ij toj ex oxlaj xjaw, winqinchaq q’ij at toj junjun xjaw. Toj kynab’il qchman, aqe tajlal ajlab’il oxlaj (13.jpg ) ex junk’al mo winqin (1.jpg 0.jpg ), aqe tq’uqb’il malb’il amb’il ex aqe tajlal tipumal chwinqiljo tu’n tok tmujb’in tib’ xjal tuk’il twitz kya’j ex twitz Qtxu Tx’otx’ (García, Curruchiche & Taquirá, 2009). Atzan yol nawal antza tzaj xkye tlok’il toj kyyol qxjalil Nahuat nyolajtz toj México ex ax txilen toj qyol mam Twitz mo Toj qq’ij, ex ax txilen Ruwäch q’ij toj kyyol qxjalil kaqchikel nchi najan twitz qtanam Paxil, atzan tb’i ajka’yil ex ajkolil ti’j junjun wiq twitz tx’otx’ (García, Curruchiche & Taquirá, 2009). Ex ate’ junjuntl yol nchi ajb’in te q’umb’il tb’i nawal, aqe lu’n tajwil q’ij, tipumal q’ij, ex txe tq’ij xjal..uueudidididieoo

 

Txilen tb’i q’ij Tz’uchin, Tz’ikin mo Kot

A txilen tb’i q’ij Tz’uchin, Tz’ikin mo Kot, a tipumal twitz Qtxu Tx’otx’ ex Twitz Kya’j (Mendez, et al., 2008). Jun ajxq’uqil pich’ mo chyu’j, tzaqpib’il, ajsanjil, etzb’il ex pwaq. Tanmin q’inmil (Barrios, 2004; León, 1999; Rupflin, 1999).

Qe xjal nchi anq’in twitz q’ij Tz’uchin, Tz’ikin mo Kot

Atzan tqanil ntzaj tq’uma’n kynab’il qchman, kykyaqil xjal tz’aqtzb’il tchwinqil twitz tx’otx’qe, ex teyelex te junjun toj txe tq’ij tu’n txi tb’inchin toj tchwinqil, tu’ntzan il ti’j tu’n tel tniky’ ti’j taq’un, txilen ex tumil tchwinqil ntq’uma’n toj txe tq’ij teku tanq’in mo titz’ja. Tojo kynab’il qchman, atzan tq’ijil titz’jil mo tanq’il jun xjal, at tipumal ex taq’b’il tu’n tb’ant taq’un xjal toj tchwinqil, nchi mojin tipumal txe tq’ij tuk’il ex tkyaqil tipumal txmilal xjal, tajb’il, tb’inchb’il, txnaq’tzb’il, ex tkyaqil jni’ tb’anil tipumal tchwinqil jun xjal ex qe mya’ b’a’n, nchi onin tu’n tb’an taq’un xjal twitz ttx’otx’ (García, Curruchiche & Taquirá, 2009). Toj tnab’il qtanam Maya, ajo nab’il ex ojtzqib’il at jun tq’uq’b’il majx iqintz tu’n xjal aj tul anq’in ti’j ttxu, maya’ te xjal njaw xkansinte nab’il ex ojtzqib’il, qala tze’nkux toj txe tq’ij jun xjal, at tipumal tnab’il tu’n tel tniky’ ti’j tten twitz tx’otx’ ex twitz kya’j ex alkye wiq ojtzqib’il tu’n txi tqa’unan (García, Curruchiche & Taquirá, 2009).
Aqe xjal nchi anq’in twitz q’ij Tz’uchin, Tz’ikin mo Kot, ajk’ayilqe ex nim kyq’inmil nkanet. Tb’anil chi yolin kyuk’il xjal, nchi tzalaj mo nchi tze’jin, tb’anil chi ximin ex ajyolilqe. Atzan mya’ b’a’n nb’ant kyu’n: tx’u’jqe, mina nkub’ kynimin kyyol, ch’qal in el naj ti’ toj kyk’u’j, pi’sqe, nimx nchi stalaj ti’j kyq’inmil ex ajq’ojilqe (Barrios, 2004; León, 1999; Rupflin, 1999). Junjun xjal, tuk’il tmojb’il jun Ajq’ij, il ti’j tu’n tjayon tzalajb’il toj tchwinqil, tu’n tten toj tb’anil tuk’il twitz tx’otx’ ex twitz kya’j, tu’n tb’ant taq’un toj tb’anil (García, Curruchiche & Taquirá, 2009).

Tyek’b’il tb’i q’ij twitz Qtxu Tx’otx’

Toj kynab’il qchman, atzan tchwinqil xjal twitz tx’otx’, tk’amo’n tib’ tuk’il kychwinqil txukup, tze, b’ech ex kyuk’il tkyaqil ti’chaq at twitz Qtxu Tx’otx’; junjun tb’i q’ij toj txolb’il q’ij Ab’ya in ok yek’it ti’j jun txukup, b’ech, pich’ mo juntl twitz tx’otx’ (García, Curruchiche & Taquirá, 2009). A tyek’b’il q’ij Tz’uchin, Tz’ikin mo Kot twitz Qtxu Tx’otx’ a pipa mo pich’, chyu’j mo tziw (Rupflin, 1999).

Referencias bibliográficas

  • Barrios, C. (2004). Ch’umilal Wuj (2a. ed.). Guatemala: Cholsamaj.
  • García, A. P., Curruchiche, G. & Taquirá, S. (2009). Ruxe’el mayab’ K’aslemäl. Raíz y espíritu del conocimiento maya. Guatemala: Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural, Instituto de Lingüística y Educación de la Universidad Rafael Landívar, Consejo Nacional de Estudios Mayas.
  • León Chic, E. (1999). El corazón de la sabiduría del pueblo maya. Guatemala: Fundación CEDIM.
  • Mendez, L., Valey, E. & Hernández, D. (2008). Historia Mayab’ Capítulo: Mayer Maya’nawom B’aanuhom. Guatemala: Asociación Maya UK’U’XB’E.
  • Rupflin Alvarado, W. (1999). El Tzolkin. Guatemala: Fundación CEDIM.

¿Te ha gustado? Comparte este artículo

La educación de Guatemala te necesita

Durante los últimos nueve años, desde nuestra fundación en 2009, hemos llevado artículos educativos e información valiosa a millones de guatemaltecos.

En casi una década de vida, Wikiguate ha recibido el apoyo de diversos miembros de la sociedad local y actores internacionales para nacer y establecerse como un sitio de referencia sobre Guatemala.

Ahora te necesitamos a ti también, para seguir creando y editando información y artículos educativos para satisfacción de la población guatemalteca. Nuestro país es una de las cinco naciones más violentas del mundo y con los índices más bajos de desarrollo humano del continente. Solamente la educación nos hará salir adelante.

Apoya a Wikiguate

Pago Seguro