Ri ‘Wokpatanib’al RRechab’alil Winaqil re Iximulew, ri eta’matal uwach chi (PDH), are jun popol wokaj re ub’antajik ri Iximulew ri kilow suk’ulik rech kanimax ukojik taq Rechab’alil Winaqil pa ri amaq’, jacha kub’ij ri Nima Taqanib’al re Iximulew. K’amom ub’e rumal ri nimalaj ajeqomal, ri Wokpatanenil RRechab’alil Winaqil re Iximulew, ri eqele’n ri uk’amom ri Sergio Fernando Morales.
Ri Wokpatanib’al RRechab’alil Winaqil kutzukuj chi man kab’an ta k’ax chech ri ya’tal che ri winaq, toq’ob’sanwach chi’l taq ch’ikital tzoqopitalil ri kakiq’a’wachij konojel ri winaq ri man kuya’ taj kab’an k’ax chi kech. Ri taqanib’al xuquje ri ub’antajb’al Iximulew are sib’alaj ya’tal chi kech kakik’amawaj, kakijab’uj utzijol xuquje’ usaqk’exwachixik, jacha usuk’ub’am ub’ixik ri «Wokpatanib’al RRechab’alil Winaqil re Iximulew» (junab’ oq’o’ lajuj/2010).
|
Contenidos Contenido |
Ajeqomal/Chakpatan
Ri uxe’al b’im kanoq kub’ij chi ri Wokpatanib’al RRechab’alil Winaqil katikar che, qas ne, katob’an che tz’aqat uwa’lijsaxik kiwach ri winaq, kuya uq’atb’alil aretaq kechakun che pataninelab’ chiwachilal, man qas ta k’ax uk’ojikal ri winaq, ri uk’amowik junam chomanem chi’l utikik ri tukelam ib’ jawichi’ kekowin wi ri winaq utz kechakun chi uwach taq k’ax chi rij xa apachike winaq on popol wokaj.
Ri Rechab’alil Winaqil k’oxomatal kamik rumal ri Wokpatanib’al Rechab’alil Winaqil, utak’alb’em ka’ib’ jalan ub’antajik: Wokpataninem chi’l Riqonem k’ax. Ri nab’e tzij are kub’ij ri uterne’xik ri tob’anem chi rij jun tzurunem on k’ax petinaq rumal jun winaq chik, we b’antanajinaq chik on k’a maja’ kb’anik. Ri ukab’ tzij kub’ij chi ri uriqik kib’ ri riqol k’ax ruk’ ri b’anal k’ax are kutzijoj wa’ chi ya’talik kato’ ri riqol k’ax chwach xa apachike uwach b’anow k’ax on tasanwachil ri keqelenik, man xaq ta xew kachajixik je ne katzukux utojb’alil ri k’ax.
Ucholik uwach taq Rechab’alil Winaqil
Jacha kub’ij ri k’olib’al xch’ob’ nab’e, ri Wokpatanib’al Rechab’alil Winaqil re Iximulew kuchol uwach ri Rechab’alil Winaqil pa Oxib’ Ija’lil, jawi’ katerne’x wi upaqalem ri Tob’anem. Ri Nab’e Ija’lil Rechab’alil Winaqil are taq ri Tukelam chi’l No’jpatanijem: rechab’al k’aslemal, ri tz’aqatilal b’aqilal chi’l no’jinem, che winaqil tzoqopitalil, che winaqil suk’ulil, che junamalil wach chwach ri taqanib’al, che ri tzoqopital tzijonem ruk’ chomanem, no’jib’alil chi’l kojob’al, che ri tzoqopital ch’awem tzijonem, re ch’ijtalil chi’l ri man reqelaxik ta ri ja k’olib’al, che tzoqopitalil b’inem on wa’katem, che ri suk’mab’alil, che jun amaq’ilil, che k’ulanem xuquje uwokik alaxik, che k’olem pa k’amoj taq b’e che no’jpatanijem, che ucha’ik chi’l cha’ik rij pa taq eqelem chiwachilal, uwokik jun ch’ob’ on kutz’ib’aj rib’ pa jun xuquje’ kak’oji’ik pa taq junamil wachil cha’onem.
Ri Rechab’alil Winaqil re Ukab’ Ija’lil are taq Rechab’alil Pwaqil, Chimoloj chi’l B’anikil. Ri Rechab’alil Pwaqil are taq wa’: Rechab’alil pa uwi’ meb’a’il (pa tukelam on pa uk’yal) chi’l ri chaji’n pwaqil. Ri kechab’alil Moloj are taq wa’: Rechab’alil tzuqun ib’, che chak (qas utz tojob’al, junam tojob’al, che uxlanem, che uwokik kib’ chi’l utzukuxik utzilchak), che suk’ulil moloj, che utzwachil, che ja k’olib’al chi’l tijonem. Ri Rechab’alil B’anikil are taq wa’: rechab’lil k’olem pa ri uk’aslemal ub’anikil amaq’, uq’a’wachixik ri uwach ri uxe’na’oj xuquje ri nim ch’ob’onem, tz’ib’anib’al ruk’ je’lalib’al.
Ri Rechab’alil Winaqil re Urox ija’lil are taq ri Rechab’alil Tinamit on Towtzijol. Ri rechab’alil tinamit are taq wa’: ri echab’al jamaril, ri k’iyisanem pwaqilal, kajmanem pa tukelam, pa jun ch’ajch’jalaj uwachulew, uq’awachixik uwach ri komon uq’inomal ri uwinaqil uwachulew chi’l ri towtzijol.
Ri Wokpataninel Rechab’alil Winaqil
Ri Wokpataninel Rechab’alil Winaqil re Iximulew, tz’ib’atal chi jumul rumal ri popol, are jun Chilab’am re ri Wokom B’anb’al Taqanib’al re Iximulew che uto’ik ri Rechb’alil Winaqil ch’ikital pa ri Nima Taqanib’al re Iximulew xuquje pa ri Uxekajil uq’alajisaxik taq Rechab’alil Winaqil ruk’ pa taq k’amowem ib’chi’l Tzijonem Ajnajwaral, k’amom uq’ab’ xuquje’ juch’utal rumal Iximulew.
Ri winaq tzukum che ri eqale’en rajawaxik nim ub’antajik ri rajawaxik che nima q’ataltzij re ri Wok-unimal Q’atsuk’malil re Iximulew, xa junam kuq’awachij taq maj kich’uyuch’uxik chi’l toq’ob’sanwachil ya’om chi kech ri e b’anal taqanib’al re Wokom B’anb’al Taqanib’al. Ri cha’talil man kuya’ taj kuk’am chi jun eqele’n chiwachilal. Cha’tal rumal ri Wokom B’anal Taqanib’al che job’ junab’ uq’ijil. Rajawaxik chech ucha’ik keb’ urox che ronojel Wokom B’anb’al Taqanib’al re Iximulew, pa jun jalan chomal jawi e sik’ital wi. Rajawaxik kacha’ chi kixo’l e o’xib’ winaq k’aqatal kij rumal ri Chilab’ re Rechab’alil Winaqil re Wokom B’anb’al Taqanib’al, pa juk’al lajuj q’ij are chi’ kajachataj ri ucholb’alil b’i’aj. Pa raqanib’al uxaq utzijob’elil ri «Wokpatanib’al Rechab’alil Winaqil re Iximulew «(oq’o’ lajuj/2010), ri nab’e nab’e Utob’anel Tinamit (ub’ina’am xuquje’ Wok pataninel Rechab’alil Winaqil) are Gonzalo Menéndez de la Riva, cha’tal rumal Wokom B’anb’al Taqanib’al re Iximulew pa oxlajuj q’ij rajilab’al ri uwajxaq ik’/agosto junab’ kajqo’o b’elejelajk’al wuqub’/1987. Xumaj uloq uq’ijil pa b’elejlajuj q’ij re agosto pa ri’ ri junab’. Ri upataninik xe’k’isa k’a par i ik’ noviembre junab’ kajq’o’ b’elejlajk’al b’elejeb’/1989, are chi’ xresaj rib’ rumal yab’il.
Ri Wokom B’anb’al Taqanib’al re Iximulew xucha’ ri José Ramiro de León Carpio che jalb’alwach, ri xok pa ri eqele’n pa wajxaqib’ q’ij re diciembre junab’ kajq’o’ b’elejlajk’al b’elejeb’/1989. Aretaq xtz’aqat ri uq’ijil ri eqele’n xcha’ chi jumul pa ri junab’ kajq’o’ kab’lajuj/1992 re job’ junab’ chik. Ri tat De León Carpio man xuk’is ta ri uq’ijil ch’ikitalik ma pa job’ q’ij re ik’ junio junab’ kajq’o’ oxlajuj xcha’ rumal ri Wokom B’anb’al Taqanib’al chech Nima K’amal b’e re Iximulew pa uk’exwach ri Jorge Serrano Elías.
Pa ri’ ri junab’, ri Wokom B’anb’al Taqanib’al xucha’ ri tat Jorge Mario García Laguardia are chi kuk’is apan ri q’ijil majim chik. Pa ri jun q’ij re ik’ julio xuk’am uqa’b’ ri eqele’n xuya’ kan pa ri b’elejlajuj q’ij re ik’ agosto junab’ kajq’o’ wuqlajuj/1997. Ri eqele’n tolon kan pa ri junab’ kajq’o’ b’elejlajk’al wuqlajuj/1997 xk’am uq’ab’ rumal ri tat Julio Eduardo Arango Escobar, xaq xew ri are’ xutz’aqatisaj na ri uq’ijil. Ri tat Sergio Fernando Morales xuk’am uq’ab’ ri eqele’n chi Wokpataninel Rechab’alil Winaqil re Iximulew pa b’elejlajuj q’ij reik’ agosto junab’ oq’o’ ka’ib’/2002 xcha’ chi jumul pa ri eqele’n pa ri junab’ oq’o’ wuqub’/2007. Kak’is aq’an ri q’ijil pa ri junab’ oq’o’ kab’lajuj/2012.
Tob’anelil ri Rechab’alil Winaqil
Ri Wokpatanib’al Rechab’alil Winaqil jachatal uwach pa b’elejeb’ jalajoj taq tob’anelil: Tob’anelil re Nima Winaq,Tob’anelil re qas Q’atq’in chi’l ri Ajpache’, To’b’anelil re ri Ixoq, Tob’anelil re Ajchak, Tob’anelil kech taq Winaq man Keqelem taj, Tob’anelil re Ak’alil chi’l Q’apojip K’ajolab’, Tab’anelil re Q’axenaq Tinamit, Tob’anelil kech e Waralik taq Winaq chi’l ri Tob’anelil re Uwachulew chi’l re ri Loq’o’manel.
Ri wujil kariqitaj wi
- Procuraduría de los Derechos Humanos de Guatemala: ¿Qué son los Derechos Humanos? (2010). Consultada el 23 de septiembre de 2010 en http://www.pdh.org.gt/index.php?option=com_content&view=article&id=1&Itemid=3
- Procuraduría de los Derechos Humanos de Guatemala: Procuradores (2010). Consultada el 23 de septiembre de 2010 en http://www.pdh.org.gt/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=26&Itemid=54
